مهدی علیزاده بامیانی/ ممکن است گاهی برای انسان این سوال پیش بیاید که چرا ما با وجود این که اهل بسیاری از مسائل عبادی هستیم، اما به کمالات و معنویات دست نمی‌یابیم و آن لذت عمیق بندگی که وعدۀ آیات و روایات است را نمی‌چشیم؟
اگر با نگاه خدامحوری این موضوع را بررسی کنیم می‌بینیم که گاهی اوقات جایگاه اخلاص در اعمال انسان‌ها تنها در حد یک واژه است. اما اگر اعمال و رفتار انسان‌ها در امورات زندگی‌شان، مخصوصا در مسایل عبادی توام با اخلاص باشد آن هنگام است که انسان لذت عمیق عبادت و بندگی ذات اقدس الهی را می‌چشد و حاضر نیست که این لذت و این کمالات را با هیچ چیز دیگری عوض کند. اخلاص یعنی خالص ساختن، پاکسازی قصد و نیت از غیر خدا و منظور از "اخلاص" همان خالص بودن نیت است، و منظور از خالص بودن نیت نیز این است که انگیزۀ تصمیم‌گیریِ انسان فقط خدا باشد و بس.
مرحوم علامه فیض کاشانی در محجة البیضاء در مورد حقیقت اخلاص می‌نویسد که حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفی و جلی پاک باشد. ممکن است کسانی دارای اراده‌های محکم برای انجام مقاصدی باشند، ولی انگیزۀ آنها تنها رسیدن به اهداف مادی باشد. اما سالکان راه خدا کسانی هستند که اراده‌ی خود را آمیخته با خلوص نیت، و برخاسته از انگیزه الهی و معنوی می‌کنند.
در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی، به کمتر چیزی به اندازه اخلاصِ نیت اهمیت داده شده است. در جای‌جای قرآن کریم و کلمات ائمه معصومین (ع) سخن از اخلاص نیت به میان آمده و به عنوان عامل اصلی پیروزی در دنیا و آخرت شمرده شده است. اصولا از نظر اسلام هر عملی بدون اخلاص در نیت بی‌ارزش است.
هرچند تنها اولیاء الله و بندگان خاص خدا به اخلاص کامل می‌رسند ولی اخلاص در هر مرحله‌ای محبوب و مطلوب است، لذا بخاطر همین است که در روایات پیشوایان دین می‌خوانیم که با فضیلت‌ترین عبادات عبادتی است که در آن اخلاص باشد1. همچنین امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند که اخلاص باارزش‌ترین مقامی است که انسان به آن می‌رسد2.
در روز قیامت وقتی اعمال انسان را به او می‌دهند می‌گوید که این اعمال از آن ما نیست، اما به وی خطاب می‌رسد که این اعمال از آن توست اما تو در دنیا کارهایت را برای ما انجام ندادی و برای این بود که بقیه تو را تعریف و تمجید کنند لذا برو مزدت را از آنها بگیر.
در روایتی از پیامبر اسلام (ص) می‌خوانیم که می‌فرماید: تمامی بشر هلاک می‌شوند مگر دانشمندان و تمامی دانشمندان هلاک می‌شوند مگر کسانی که به علم‌شان عمل کرده‌اند وحتی تمامی دانشمندانی که به علم‌شان عمل کرده بودند هم هلاک می‌شوند مگر اعمالی که توأم با اخلاص باشد و باز حضرت می‌فرماید که برای انسان‌های مخلص خطر بزرگی آنها را تهدید می‌کند3.
برای ایجاد اخلاص در دل علاوه بر معالجه‌ی قلب از بیماری نفس‌گیر "ریا" بایستی توجه به ذات اقدس الهی نماییم و همه‌ی تلاش‌مان را در جهت رضای او خالص گردانیم و نیت و هدف‌های پست دنیوی را از صفحه‌ی ذهن‌مان پاک نماییم و به این نکته توجه کنیم که عمل را برای چه کسی انجام می‌دهیم و برای هر کس که به جا آورده‌ایم باید از خود او پاداش بگیریم -و بجز خداوند متعال چه کسی می‌تواند پاداش دهد؟- البته یقینا مخلصین حقیقی حتی برای پاداش نیز عملی را انجام نمی‌دهند و تنها به رضای او می‌اندیشند.
لذا اگر ما بخواهیم به قرب الی الله و آن کمالات انسانی که خداوند به آن وعده داده است دست پیدا کنیم، بیاییم اعمال و رفتارمان را برای خدا تنظیم نماییم. باید عمل و نیّت را خالص کنیم و بت‌ها و شریکانی را که برای خدا درست کردهایم نابود کنیم و برای کسب این صفت ارزشمند، در درجه‌ی اول به درمان رذیله‌ی ریا بپردازیم. چرا که تا قلب از ریا پاک نشود نمی‌توان به اخلاص دست یافت. برای درمان عملی ریا نیز باید خویش را به پنهان نمودن عبادات عادت داد همان‌گونه که معاصی و گناهان را از دید مردم پنهان می‌کنیم.
حال چه کنیم که به این درجه از اخلاص برسیم؟
در سخنان پیشوایان معصوم راه‌هایی برای رسیدن به اخلاص بیان شده که به اختصار اشاره می‌کنیم:
الف ـ قطع طمع از غیر خدا
امام باقر ـ علیه السلام ـ در این باره می‌فرماید: هیچ بنده‌ای پرستش‌گر واقعی خدا نمی‌شود، مگر آنکه از همه مخلوقات بریده و به او بپیوندد، آن‌گاه خداوند می‌فرماید که این عمل خالص برای من است و به کرمش آن را می‌پذیرد4.
ب ـ افزودن بر علم و یقین
امیرالمومنین علی ـ علیه السلام ـ در این‌باره فرمود: ثمرة العلم إخلاص العمل...اخلاص عمل، ثمره و میوه علم است5. یعنی هر چه آگاهی انسان از حقایق هستی بیشتر شود و به عظمت خالق و ناچیزی خود علم پیدا کند، اخلاص او بیشتر می‌شود. و نیز فرمود: اخلاص عمل از قوت یقین است6.
ج ـ کم کردن آرزوها
امیر مؤمنان در این زمینه فرمود: قلِّل الامال تخلص لک الأعمال...آرزوها را کم کن تا اعمالت خالص گردد7.
د ـ پرهیز از گناه و هوای نفس
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ فرمود: تمام الاخلاص اجتناب المحارم...دوری کردن از کارهای حرام کمال اخلاص است8.
آثار اخلاص
برخی آثار ارزنده‌ای که با اخلاص بر زندگی انسان مترتب می‌شود و در آیات و روایات به آن اشاره شده است موارد ذیل می‌باشد:
الف ـ تقرب به خدا
قال الله تعالی: فمَن کانَ یرجُوا لقاءَ رَبِّهِ فلیَعملُ عملاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بعبادَة رَبِّهِ اَحداً؛ پس هر کس امید دارد لقاء پروردگار خویش را باید کرداری شایسته بکند و شریک نگرداند در پرستش پروردگار خویش کسی را9. در این زمینه حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: تقرَّبُ العَبدِ الیَ اللهِ سبحانَهُ بإخلاصِ نیَّته؛ نزدیک شدن بنده به خدای سبحان به سبب خالص کردن نیّت است10.
ب ـ مصونیّت از فریب شیطان
انسان‌ها که اخلاص را کسب می‌کنند این اخلاص‌شان باعث می‌شود که در دام شیطان نیفتند و از فریب او در امان بمانند. چنانچه خداوند عالم در قرآن می‌فرماید: قالَ فَبِعزَّتِکَ لاغوینَّهُمُ أَجمعین الاّ عبادَکَ منهُمُ المخلَصین؛ شیطان گفت: پس به عزّت تو سوگند که همگی را از راه به در می‌آوردم مگر آن بندگان خالص تو را11.
ج ـ جلب امدادهای الهی
این مسلم است که وقتی انسان رفتار، گفتار و کردار خودش را برای خدا خالص می‌کند خدا هم در مقابل این برای او امداد می‌فرستد همین‌طور که در روایتی از حضرت فاطمه زهرا (س) آمده که می‌فرمایند: مَن اصعَدَ الیَ اللهِ خالصَ عبادَتِهِ اهبطَ اللهُ الیهِ افضَلَ مَصلِحَتِهِ؛ کسی که عبادت خالصانه را به سوی خدا بالا بفرستد خداوند بهترین مصلحتش را به سوی او فرو خواهد فرستاد12.
د ـ ایستادگی در مقابل وسوسه‌های خطرناک
این اخلاص است که وقتی انسان در زندگی به وسوسه‌های خطرناک شیطان مبتلا می‌شود، می‌تواند همانند سپری حافظ انسان باشد و حمایت الهی را متوجه انسان سازد و واقعاً اگر این حمایت الهی نباشد محال است که انسان بتواند خودش را از این مهلکه نجات بدهد. خداوند عالم در مورد حضرت یوسف علیه‌السلام می‌فرماید: کذالِکَ لنصرف عَنهُ السُّوءَ و الفَحشاءَ انَّهُ مِن عِبَادنا المُخلَصین؛ این چنین کردیم تا بدی و زشتی را از او دور سازیم؛ چرا که او از بندگان مخلص ما بود13.
هـ ـ دور شدن غم و اندوه
انسان‌هایی که مخلص هستند در زندگی هیچ بیم و اندوهی ندارند؛ چون یقین دارند که هیچ چیز در این عالم موثر نیست جز خداوند سبحان. لذا حزن و اندوهی در اینها راه پیدا نمی‌کند. چنانچه خداوند عالم در توصیف و تمجید مخلصین می‌فرماید: الا ان اولیاءَ اللهِ لا خوفُ علیهِم وَ لا هُم یَحزَنون؛ همانا دوستان خدا نیست برایشان بیمی و نه اندوهی14.
و ـ به دست آوردن بصیرت و حکمت
در این رابطه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: ما اخلَصَ عبدٌ للهِ عزَّوجلَّ اربعینَ صباحاً الاّ جرت ینابیعُ الحکمه من قلبِهِ علَی لِسَانِهِ؛ هیچ بنده‌ای برای خدا اخلاص نورزید، مگر اینکه چشمه‌های حکمت از قلب او، بر زبانش جاری گردید15. همچنین حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: عندَ تحقیق الاخلاصِ تستنیرُ الضَمائر؛ هنگام محقق شدن اخلاص دیدگاه ها نورانی می شوند16.
ی ـ آزادی و رها شدن از بند قیود
امیرالمومنین علی علیه‌السلام در این رابطه می‌فرمایند: بالإخلاص یکُونُ الخَلاص؛ به وسیله اخلاص از اسارت و بندگی (جز خدا) آزاد خواهی شد17.
منابع:
1- غررالحکم: 3315- (کلمات قصار حضرت علی علیه سلام)
2- بحارالانوار، جلد 14، صفحه 52 2-
3- ترجمه نهج البلاغه علامه محمد تقی جعفری ج13 ص11
4- مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 101،
5- شرح غررالحکم، ج 3، صفحه 332
6- مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 343
7- شرح غررالحکم، ج 4، صفحه 511
8- میزان الحکمه، ج 3، صفحه63
9- قرآن کریم- کهف/110
10- میزان الحکمه، ج 3، ص 63
11- قرآن کریم ص/ 83
12- بحارالانوار ، ج 71، ص 84
13- قرآن کریم یوسف/ 24
14- قرآن کریم-یونس/62
15- بحارالانوار، ج 7، ص 243
16- غررالحکم ج4 ص315
17- اصول کافی، ج 2، ص 340
اگر با نگاه خدامحوری این موضوع را بررسی کنیم می‌بینیم که گاهی اوقات جایگاه اخلاص در اعمال انسان‌ها تنها در حد یک واژه است. اما اگر اعمال و رفتار انسان‌ها در امورات زندگی‌شان، مخصوصا در مسایل عبادی توام با اخلاص باشد آن هنگام است که انسان لذت عمیق عبادت و بندگی ذات اقدس الهی را می‌چشد و حاضر نیست که این لذت و این کمالات را با هیچ چیز دیگری عوض کند. اخلاص یعنی خالص ساختن، پاکسازی قصد و نیت از غیر خدا و منظور از "اخلاص" همان خالص بودن نیت است، و منظور از خالص بودن نیت نیز این است که انگیزۀ تصمیم‌گیریِ انسان فقط خدا باشد و بس.
مرحوم علامه فیض کاشانی در محجة البیضاء در مورد حقیقت اخلاص می‌نویسد که حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفی و جلی پاک باشد. ممکن است کسانی دارای اراده‌های محکم برای انجام مقاصدی باشند، ولی انگیزۀ آنها تنها رسیدن به اهداف مادی باشد. اما سالکان راه خدا کسانی هستند که اراده‌ی خود را آمیخته با خلوص نیت، و برخاسته از انگیزه الهی و معنوی می‌کنند.
در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی، به کمتر چیزی به اندازه اخلاصِ نیت اهمیت داده شده است. در جای‌جای قرآن کریم و کلمات ائمه معصومین (ع) سخن از اخلاص نیت به میان آمده و به عنوان عامل اصلی پیروزی در دنیا و آخرت شمرده شده است. اصولا از نظر اسلام هر عملی بدون اخلاص در نیت بی‌ارزش است.
هرچند تنها اولیاء الله و بندگان خاص خدا به اخلاص کامل می‌رسند ولی اخلاص در هر مرحله‌ای محبوب و مطلوب است، لذا بخاطر همین است که در روایات پیشوایان دین می‌خوانیم که با فضیلت‌ترین عبادات عبادتی است که در آن اخلاص باشد1. همچنین امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند که اخلاص باارزش‌ترین مقامی است که انسان به آن می‌رسد2.
در روز قیامت وقتی اعمال انسان را به او می‌دهند می‌گوید که این اعمال از آن ما نیست، اما به وی خطاب می‌رسد که این اعمال از آن توست اما تو در دنیا کارهایت را برای ما انجام ندادی و برای این بود که بقیه تو را تعریف و تمجید کنند لذا برو مزدت را از آنها بگیر.
در روایتی از پیامبر اسلام (ص) می‌خوانیم که می‌فرماید: تمامی بشر هلاک می‌شوند مگر دانشمندان و تمامی دانشمندان هلاک می‌شوند مگر کسانی که به علم‌شان عمل کرده‌اند وحتی تمامی دانشمندانی که به علم‌شان عمل کرده بودند هم هلاک می‌شوند مگر اعمالی که توأم با اخلاص باشد و باز حضرت می‌فرماید که برای انسان‌های مخلص خطر بزرگی آنها را تهدید می‌کند3.
برای ایجاد اخلاص در دل علاوه بر معالجه‌ی قلب از بیماری نفس‌گیر "ریا" بایستی توجه به ذات اقدس الهی نماییم و همه‌ی تلاش‌مان را در جهت رضای او خالص گردانیم و نیت و هدف‌های پست دنیوی را از صفحه‌ی ذهن‌مان پاک نماییم و به این نکته توجه کنیم که عمل را برای چه کسی انجام می‌دهیم و برای هر کس که به جا آورده‌ایم باید از خود او پاداش بگیریم -و بجز خداوند متعال چه کسی می‌تواند پاداش دهد؟- البته یقینا مخلصین حقیقی حتی برای پاداش نیز عملی را انجام نمی‌دهند و تنها به رضای او می‌اندیشند.
لذا اگر ما بخواهیم به قرب الی الله و آن کمالات انسانی که خداوند به آن وعده داده است دست پیدا کنیم، بیاییم اعمال و رفتارمان را برای خدا تنظیم نماییم. باید عمل و نیّت را خالص کنیم و بت‌ها و شریکانی را که برای خدا درست کردهایم نابود کنیم و برای کسب این صفت ارزشمند، در درجه‌ی اول به درمان رذیله‌ی ریا بپردازیم. چرا که تا قلب از ریا پاک نشود نمی‌توان به اخلاص دست یافت. برای درمان عملی ریا نیز باید خویش را به پنهان نمودن عبادات عادت داد همان‌گونه که معاصی و گناهان را از دید مردم پنهان می‌کنیم.
حال چه کنیم که به این درجه از اخلاص برسیم؟
در سخنان پیشوایان معصوم راه‌هایی برای رسیدن به اخلاص بیان شده که به اختصار اشاره می‌کنیم:
الف ـ قطع طمع از غیر خدا
امام باقر ـ علیه السلام ـ در این باره می‌فرماید: هیچ بنده‌ای پرستش‌گر واقعی خدا نمی‌شود، مگر آنکه از همه مخلوقات بریده و به او بپیوندد، آن‌گاه خداوند می‌فرماید که این عمل خالص برای من است و به کرمش آن را می‌پذیرد4.
ب ـ افزودن بر علم و یقین
امیرالمومنین علی ـ علیه السلام ـ در این‌باره فرمود: ثمرة العلم إخلاص العمل...اخلاص عمل، ثمره و میوه علم است5. یعنی هر چه آگاهی انسان از حقایق هستی بیشتر شود و به عظمت خالق و ناچیزی خود علم پیدا کند، اخلاص او بیشتر می‌شود. و نیز فرمود: اخلاص عمل از قوت یقین است6.
ج ـ کم کردن آرزوها
امیر مؤمنان در این زمینه فرمود: قلِّل الامال تخلص لک الأعمال...آرزوها را کم کن تا اعمالت خالص گردد7.
د ـ پرهیز از گناه و هوای نفس
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ فرمود: تمام الاخلاص اجتناب المحارم...دوری کردن از کارهای حرام کمال اخلاص است8.
آثار اخلاص
برخی آثار ارزنده‌ای که با اخلاص بر زندگی انسان مترتب می‌شود و در آیات و روایات به آن اشاره شده است موارد ذیل می‌باشد:
الف ـ تقرب به خدا
قال الله تعالی: فمَن کانَ یرجُوا لقاءَ رَبِّهِ فلیَعملُ عملاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بعبادَة رَبِّهِ اَحداً؛ پس هر کس امید دارد لقاء پروردگار خویش را باید کرداری شایسته بکند و شریک نگرداند در پرستش پروردگار خویش کسی را9. در این زمینه حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: تقرَّبُ العَبدِ الیَ اللهِ سبحانَهُ بإخلاصِ نیَّته؛ نزدیک شدن بنده به خدای سبحان به سبب خالص کردن نیّت است10.
ب ـ مصونیّت از فریب شیطان
انسان‌ها که اخلاص را کسب می‌کنند این اخلاص‌شان باعث می‌شود که در دام شیطان نیفتند و از فریب او در امان بمانند. چنانچه خداوند عالم در قرآن می‌فرماید: قالَ فَبِعزَّتِکَ لاغوینَّهُمُ أَجمعین الاّ عبادَکَ منهُمُ المخلَصین؛ شیطان گفت: پس به عزّت تو سوگند که همگی را از راه به در می‌آوردم مگر آن بندگان خالص تو را11.
ج ـ جلب امدادهای الهی
این مسلم است که وقتی انسان رفتار، گفتار و کردار خودش را برای خدا خالص می‌کند خدا هم در مقابل این برای او امداد می‌فرستد همین‌طور که در روایتی از حضرت فاطمه زهرا (س) آمده که می‌فرمایند: مَن اصعَدَ الیَ اللهِ خالصَ عبادَتِهِ اهبطَ اللهُ الیهِ افضَلَ مَصلِحَتِهِ؛ کسی که عبادت خالصانه را به سوی خدا بالا بفرستد خداوند بهترین مصلحتش را به سوی او فرو خواهد فرستاد12.
د ـ ایستادگی در مقابل وسوسه‌های خطرناک
این اخلاص است که وقتی انسان در زندگی به وسوسه‌های خطرناک شیطان مبتلا می‌شود، می‌تواند همانند سپری حافظ انسان باشد و حمایت الهی را متوجه انسان سازد و واقعاً اگر این حمایت الهی نباشد محال است که انسان بتواند خودش را از این مهلکه نجات بدهد. خداوند عالم در مورد حضرت یوسف علیه‌السلام می‌فرماید: کذالِکَ لنصرف عَنهُ السُّوءَ و الفَحشاءَ انَّهُ مِن عِبَادنا المُخلَصین؛ این چنین کردیم تا بدی و زشتی را از او دور سازیم؛ چرا که او از بندگان مخلص ما بود13.
هـ ـ دور شدن غم و اندوه
انسان‌هایی که مخلص هستند در زندگی هیچ بیم و اندوهی ندارند؛ چون یقین دارند که هیچ چیز در این عالم موثر نیست جز خداوند سبحان. لذا حزن و اندوهی در اینها راه پیدا نمی‌کند. چنانچه خداوند عالم در توصیف و تمجید مخلصین می‌فرماید: الا ان اولیاءَ اللهِ لا خوفُ علیهِم وَ لا هُم یَحزَنون؛ همانا دوستان خدا نیست برایشان بیمی و نه اندوهی14.
و ـ به دست آوردن بصیرت و حکمت
در این رابطه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: ما اخلَصَ عبدٌ للهِ عزَّوجلَّ اربعینَ صباحاً الاّ جرت ینابیعُ الحکمه من قلبِهِ علَی لِسَانِهِ؛ هیچ بنده‌ای برای خدا اخلاص نورزید، مگر اینکه چشمه‌های حکمت از قلب او، بر زبانش جاری گردید15. همچنین حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: عندَ تحقیق الاخلاصِ تستنیرُ الضَمائر؛ هنگام محقق شدن اخلاص دیدگاه ها نورانی می شوند16.
ی ـ آزادی و رها شدن از بند قیود
امیرالمومنین علی علیه‌السلام در این رابطه می‌فرمایند: بالإخلاص یکُونُ الخَلاص؛ به وسیله اخلاص از اسارت و بندگی (جز خدا) آزاد خواهی شد17.
منابع:
1- غررالحکم: 3315- (کلمات قصار حضرت علی علیه سلام)
2- بحارالانوار، جلد 14، صفحه 52 2-
3- ترجمه نهج البلاغه علامه محمد تقی جعفری ج13 ص11
4- مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 101،
5- شرح غررالحکم، ج 3، صفحه 332
6- مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 343
7- شرح غررالحکم، ج 4، صفحه 511
8- میزان الحکمه، ج 3، صفحه63
9- قرآن کریم- کهف/110
10- میزان الحکمه، ج 3، ص 63
11- قرآن کریم ص/ 83
12- بحارالانوار ، ج 71، ص 84
13- قرآن کریم یوسف/ 24
14- قرآن کریم-یونس/62
15- بحارالانوار، ج 7، ص 243
16- غررالحکم ج4 ص315
17- اصول کافی، ج 2، ص 340
