سیدعبدالله نایاب/ هشتمین پیشوای امت اسلامی و سلاله پاک نبوی، حضرت امام رضا علیه‌السلام، دارای حیات مبارکی است که ابعاد گوناگون و فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و در عرصه‌های مختلف، با رویکردهای متفاوت، قابل بررسی است. یکی از این عرصه‌ها، مسئله فرهنگ و تمدن اسلامی است. در این نوشته کوتاه تلاش شده است به بُعد فرهنگی و تمدنی، با توجه به سیره عملی امام رضا علیه‌السلام در این حوزه، پرداخته شود.
تاریخ انتشار :پنجشنبه ۱۸ ثور ۱۴۰۴ ساعت ۰۹:۴۸
کد مطلب : 315158
چنان‌که کارشناسان حوزه فرهنگ و تمدن معتقدند، تمدن جلوه‌های مادی، فنی و پیشرفت علمی جامعه است که فرهنگ بر آن مقدّم است و هر تمدنی برای ماندگاری، استقرار و تأثیرگذاری، باید با فرهنگی غنی و نیرومند همراه باشد.
در طول تاریخ نیز تمدن‌هایی که از پشتوانه فرهنگی غنی برخوردار نبودند، دوام نیاورده‌اند. در زمان امام رضا علیه‌السلام، رشد فرهنگ اسلامی مرزها را درنوردیده بود و در سرزمین‌های مختلف گسترش یافت.
تاریخ گواه روشنی است بر اینکه امام رضا علیه‌السلام با تقویت یاران خویش، سعی در پیشبرد تمدن اسلامی داشتند؛ به‌ویژه با تقویت فرهنگ قرآنی، فرهنگی که متشکل از باورها، سنت‌ها، آداب و رسوم جامعه است، از جمله اخلاق، مباحث اعتقادی و سنت‌های دینی. امام تلاش می‌کرد اعتقادات مردم منطقی و منطبق با وحی باشد، و اخلاق آنان نیز بر پایه اخلاق معصومین و فطرت پاک انسانی شکل بگیرد. ایشان همواره با سنت‌های غلط و خرافی مبارزه می‌کردند و در مقابل، سنت‌های ارزشمند را تقویت می‌نمودند.
امام رضا علیه‌السلام بر موضوع علم‌دوستی و دانش‌پروری تأکیدی ویژه داشتند و پس از دوران ایشان، «نهضت ترجمه» شکل گرفت. در این نهضت، مسلمانان به ترجمه آثار علمی کشورهایی چون یونان و ایران پرداختند، و دو تا سه قرن پس از ایشان، دوران شکوفایی تمدن اسلامی ادامه یافت.
از میان ائمه معصومین علیهم‌السلام، بیشترین مباحثات و مناظرات با بزرگان ادیان و مذاهب دیگر از سوی امام رضا علیه‌السلام ثبت شده است. در دوران خلافت مأمون، که امام به ظاهر در جایگاه ولایتعهدی قرار داشتند، ارباب ادیان الهی مانند علمای یهود، مسیحیت و زرتشتیان، و حتی پیروان ادیان غیرالهی نظیر هندو و برهمایی، به مرو آمده و با امام رضا علیه‌السلام به مباحثه می‌پرداختند.
در این مناظرات علمی، حضرت نه به دنبال ایجاد تفرقه، جنگ و درگیری، بلکه در پی صلح، آرامش و همدلی بودند. امام هنگام بروز تفاوت‌ها و اختلافات، با احترام برخورد می‌کردند و با عقلانیت پاسخ می‌دادند. نکته جالب آنکه پاسخ سؤالات ادیان مختلف را از دل کتاب‌های دینی خود آنان استخراج کرده و به‌روشنی توضیح می‌دادند.
به روایت تاریخ‌نویسان و کارشناسان فرهنگی، مباحثات امام رضا علیه‌السلام مستدل و همراه با احترام بود، به‌گونه‌ای که در پایان این مناظرات، یا پیروان ادیان مختلف تسلیم شده و به آن حضرت و دین آسمانی او ایمان می‌آوردند، یا به مقام علمی ایشان اعتراف کرده، احترام می‌گذاشتند و مجذوب شخصیت والا و روشنگر ایشان می‌شدند.
معصومین علیهم‌السلام در کلیات، ارزش‌ها و سیره اصلی، کاملاً با یکدیگر هماهنگ و یکسان عمل کرده‌اند و تنها ممکن است، به‌جهت تفاوت مقتضیات زمانی، اندک تفاوتی در شیوه اجرایی آن‌ها مشاهده شود. امام رضا علیه‌السلام نیز، افزون بر پیگیری مسائل سیاسی و اجتماعی در دوران خود، همواره در تلاش بودند تا اسلام واقعی با قرائت اهل‌بیت علیهم‌السلام را در میان مردم ترویج دهند. ایشان مباحث اخلاقی، اعتقادی و شیوه زیست مؤمنانه را به مردم معرفی کرده و با سیره و روش خویش، آموزه‌های دینی را عملاً به آنان آموزش می‌دادند.
مسئله تقویت فرهنگی جامعه اسلامی و نحوه تعامل این فرهنگ متعالی با فرهنگ و تمدن سایر ادیان و مذاهب، هم در بُعد رشد معرفتی و نظری و هم در رفتارها و کنش‌های عملی، مورد توجه ویژه امام رضا علیه‌السلام بود. این رویکرد را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد:
اول: نقش تعالی‌بخشی به جایگاه قرآن و اهل‌بیت در جامعه
امام رضا علیه‌السلام با تاکید بر جایگاه والای قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام، تلاش می‌کردند تا جامعه اسلامی را از انحرافات رایج بازگردانده و پیوند مردم را با منابع اصلی دین تقویت نمایند.
دوم: احیاگری سنت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام
ایشان از هر فرصتی برای احیای سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام بهره می‌بردند تا انحراف‌هایی را که حاکمان وقت در جامعه پدید آورده بودند، اصلاح کنند. نمونه بارز این رویکرد، ماجرای نماز عید است؛ هنگامی که مأمون به حضرت دستور داد تا نماز عید را با مردم بخوانند، ابتدا ایشان نپذیرفتند، اما با اصرار مأمون، شرط کردند که تنها در صورتی این کار را انجام خواهند داد که اجازه داده شود همان‌گونه که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و امام علی علیه‌السلام نماز می‌خواندند، ایشان نیز به همان شیوه عمل کنند.
سوم: تبیین و تثبیت معارف، به‌ویژه اصل مهم امامت
امام رضا علیه‌السلام با بهره‌گیری از هر فرصتی، به پاسخگویی در برابر سؤالات و رفع شبهات پیرامون امامت و ولایت ائمه علیهم‌السلام می‌پرداختند. جایگاه ایشان در این زمینه، تنها به‌عنوان رهبر یک گروه خاص نبود، بلکه به‌عنوان نظریه‌پرداز و تبیین‌کننده اصل امامت در سطح کلان جامعه اسلامی مطرح بود. از همین رو، مردم هنگام مراجعه به ایشان، امام رضا علیه‌السلام را محور پاسخگویی اعتقادی می‌دانستند؛ تا آنجا که دیدگاه‌های سایر فِرَق را نزد ایشان مطرح کرده و برای پالایش فکری و اعتقادی، از حضرت دلیل و راهنمایی می‌خواستند.
چهارم: نخبه‌پروری
نخبه‌پروری به‌عنوان یکی از راه‌های مؤثر در مدیریت فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، نقش مهمی در رشد علمی امت اسلامی و نیز ارتقای جایگاه پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام در جامعه مسلمانان ایفا کرده است.
به‌عنوان نمونه، می‌توان از برخی شاگردان برجسته آن حضرت مانند زکریا بن آدم، حسن بن محبوب سراد، صفوان بن بجلی و علی بن اسماعیل میثمی نام برد؛ افرادی که جایگاه علمی آنان در نزد علمای دیگر مذاهب، مشخص و روشن بوده و تأثیر علمی آن‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
نتیجه‌گیری
تمام زندگی این بزرگوار، با همه عظمت‌ها، ژرفاها و ابعاد گوناگونی که می‌توان برای آن برشمرد و ترسیم کرد، در مدت عمر نسبتاً کوتاه ایشان تحقق یافته است. از پنجاه‌وپنج سال عمر مبارک امام رضا علیه‌السلام، نزدیک به بیست سال ـ تقریباً نوزده سال ـ دوره امامت ایشان بوده است؛ اما همین مدت کوتاه، چنان تأثیر شگرفی در واقعیت دنیای اسلام گذاشته است که گسترش و تعمیق معنای حقیقی اسلام، پیوند با اهل‌بیت علیهم‌السلام، و آشنایی با مکتب آنان را به‌دنبال داشته است؛ این تأثیر، داستانی شگفت و دریایی ژرف است.
تمامی آنچه در سیره فرهنگی امام رضا علیه‌السلام وجود دارد، برای همه مردم ـ به‌ویژه فعالان فرهنگی و دوستداران تمدن اسلامی ـ بسیار آموزنده و کاربردی است. تمسک به سیره و روش اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌خصوص امام رضا علیه‌السلام، و آموزش و تبیین روش‌های ایشان، می‌تواند به ایجاد جامعه‌ای سالم، هدفمند و الگو برای سایر جوامع کمک کند. همچنین، این سیره موجب افزایش و تحکیم قدرت نرم فرهنگ اسلامی خواهد شد و زمینه را برای نفوذ در قلوب مردم، از طریق عناصر کلیدی‌ای چون فرهنگ، ارزش‌ها و ایده‌ها، فراهم می‌آورد و ثمرات فراوانی را برای جامعه اسلامی به همراه خواهد داشت.
در طول تاریخ نیز تمدن‌هایی که از پشتوانه فرهنگی غنی برخوردار نبودند، دوام نیاورده‌اند. در زمان امام رضا علیه‌السلام، رشد فرهنگ اسلامی مرزها را درنوردیده بود و در سرزمین‌های مختلف گسترش یافت.
تاریخ گواه روشنی است بر اینکه امام رضا علیه‌السلام با تقویت یاران خویش، سعی در پیشبرد تمدن اسلامی داشتند؛ به‌ویژه با تقویت فرهنگ قرآنی، فرهنگی که متشکل از باورها، سنت‌ها، آداب و رسوم جامعه است، از جمله اخلاق، مباحث اعتقادی و سنت‌های دینی. امام تلاش می‌کرد اعتقادات مردم منطقی و منطبق با وحی باشد، و اخلاق آنان نیز بر پایه اخلاق معصومین و فطرت پاک انسانی شکل بگیرد. ایشان همواره با سنت‌های غلط و خرافی مبارزه می‌کردند و در مقابل، سنت‌های ارزشمند را تقویت می‌نمودند.
امام رضا علیه‌السلام بر موضوع علم‌دوستی و دانش‌پروری تأکیدی ویژه داشتند و پس از دوران ایشان، «نهضت ترجمه» شکل گرفت. در این نهضت، مسلمانان به ترجمه آثار علمی کشورهایی چون یونان و ایران پرداختند، و دو تا سه قرن پس از ایشان، دوران شکوفایی تمدن اسلامی ادامه یافت.
از میان ائمه معصومین علیهم‌السلام، بیشترین مباحثات و مناظرات با بزرگان ادیان و مذاهب دیگر از سوی امام رضا علیه‌السلام ثبت شده است. در دوران خلافت مأمون، که امام به ظاهر در جایگاه ولایتعهدی قرار داشتند، ارباب ادیان الهی مانند علمای یهود، مسیحیت و زرتشتیان، و حتی پیروان ادیان غیرالهی نظیر هندو و برهمایی، به مرو آمده و با امام رضا علیه‌السلام به مباحثه می‌پرداختند.
در این مناظرات علمی، حضرت نه به دنبال ایجاد تفرقه، جنگ و درگیری، بلکه در پی صلح، آرامش و همدلی بودند. امام هنگام بروز تفاوت‌ها و اختلافات، با احترام برخورد می‌کردند و با عقلانیت پاسخ می‌دادند. نکته جالب آنکه پاسخ سؤالات ادیان مختلف را از دل کتاب‌های دینی خود آنان استخراج کرده و به‌روشنی توضیح می‌دادند.
به روایت تاریخ‌نویسان و کارشناسان فرهنگی، مباحثات امام رضا علیه‌السلام مستدل و همراه با احترام بود، به‌گونه‌ای که در پایان این مناظرات، یا پیروان ادیان مختلف تسلیم شده و به آن حضرت و دین آسمانی او ایمان می‌آوردند، یا به مقام علمی ایشان اعتراف کرده، احترام می‌گذاشتند و مجذوب شخصیت والا و روشنگر ایشان می‌شدند.
معصومین علیهم‌السلام در کلیات، ارزش‌ها و سیره اصلی، کاملاً با یکدیگر هماهنگ و یکسان عمل کرده‌اند و تنها ممکن است، به‌جهت تفاوت مقتضیات زمانی، اندک تفاوتی در شیوه اجرایی آن‌ها مشاهده شود. امام رضا علیه‌السلام نیز، افزون بر پیگیری مسائل سیاسی و اجتماعی در دوران خود، همواره در تلاش بودند تا اسلام واقعی با قرائت اهل‌بیت علیهم‌السلام را در میان مردم ترویج دهند. ایشان مباحث اخلاقی، اعتقادی و شیوه زیست مؤمنانه را به مردم معرفی کرده و با سیره و روش خویش، آموزه‌های دینی را عملاً به آنان آموزش می‌دادند.
مسئله تقویت فرهنگی جامعه اسلامی و نحوه تعامل این فرهنگ متعالی با فرهنگ و تمدن سایر ادیان و مذاهب، هم در بُعد رشد معرفتی و نظری و هم در رفتارها و کنش‌های عملی، مورد توجه ویژه امام رضا علیه‌السلام بود. این رویکرد را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد:
اول: نقش تعالی‌بخشی به جایگاه قرآن و اهل‌بیت در جامعه
امام رضا علیه‌السلام با تاکید بر جایگاه والای قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام، تلاش می‌کردند تا جامعه اسلامی را از انحرافات رایج بازگردانده و پیوند مردم را با منابع اصلی دین تقویت نمایند.
دوم: احیاگری سنت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام
ایشان از هر فرصتی برای احیای سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام بهره می‌بردند تا انحراف‌هایی را که حاکمان وقت در جامعه پدید آورده بودند، اصلاح کنند. نمونه بارز این رویکرد، ماجرای نماز عید است؛ هنگامی که مأمون به حضرت دستور داد تا نماز عید را با مردم بخوانند، ابتدا ایشان نپذیرفتند، اما با اصرار مأمون، شرط کردند که تنها در صورتی این کار را انجام خواهند داد که اجازه داده شود همان‌گونه که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و امام علی علیه‌السلام نماز می‌خواندند، ایشان نیز به همان شیوه عمل کنند.
سوم: تبیین و تثبیت معارف، به‌ویژه اصل مهم امامت
امام رضا علیه‌السلام با بهره‌گیری از هر فرصتی، به پاسخگویی در برابر سؤالات و رفع شبهات پیرامون امامت و ولایت ائمه علیهم‌السلام می‌پرداختند. جایگاه ایشان در این زمینه، تنها به‌عنوان رهبر یک گروه خاص نبود، بلکه به‌عنوان نظریه‌پرداز و تبیین‌کننده اصل امامت در سطح کلان جامعه اسلامی مطرح بود. از همین رو، مردم هنگام مراجعه به ایشان، امام رضا علیه‌السلام را محور پاسخگویی اعتقادی می‌دانستند؛ تا آنجا که دیدگاه‌های سایر فِرَق را نزد ایشان مطرح کرده و برای پالایش فکری و اعتقادی، از حضرت دلیل و راهنمایی می‌خواستند.
چهارم: نخبه‌پروری
نخبه‌پروری به‌عنوان یکی از راه‌های مؤثر در مدیریت فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، نقش مهمی در رشد علمی امت اسلامی و نیز ارتقای جایگاه پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام در جامعه مسلمانان ایفا کرده است.
به‌عنوان نمونه، می‌توان از برخی شاگردان برجسته آن حضرت مانند زکریا بن آدم، حسن بن محبوب سراد، صفوان بن بجلی و علی بن اسماعیل میثمی نام برد؛ افرادی که جایگاه علمی آنان در نزد علمای دیگر مذاهب، مشخص و روشن بوده و تأثیر علمی آن‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
نتیجه‌گیری
تمام زندگی این بزرگوار، با همه عظمت‌ها، ژرفاها و ابعاد گوناگونی که می‌توان برای آن برشمرد و ترسیم کرد، در مدت عمر نسبتاً کوتاه ایشان تحقق یافته است. از پنجاه‌وپنج سال عمر مبارک امام رضا علیه‌السلام، نزدیک به بیست سال ـ تقریباً نوزده سال ـ دوره امامت ایشان بوده است؛ اما همین مدت کوتاه، چنان تأثیر شگرفی در واقعیت دنیای اسلام گذاشته است که گسترش و تعمیق معنای حقیقی اسلام، پیوند با اهل‌بیت علیهم‌السلام، و آشنایی با مکتب آنان را به‌دنبال داشته است؛ این تأثیر، داستانی شگفت و دریایی ژرف است.
تمامی آنچه در سیره فرهنگی امام رضا علیه‌السلام وجود دارد، برای همه مردم ـ به‌ویژه فعالان فرهنگی و دوستداران تمدن اسلامی ـ بسیار آموزنده و کاربردی است. تمسک به سیره و روش اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌خصوص امام رضا علیه‌السلام، و آموزش و تبیین روش‌های ایشان، می‌تواند به ایجاد جامعه‌ای سالم، هدفمند و الگو برای سایر جوامع کمک کند. همچنین، این سیره موجب افزایش و تحکیم قدرت نرم فرهنگ اسلامی خواهد شد و زمینه را برای نفوذ در قلوب مردم، از طریق عناصر کلیدی‌ای چون فرهنگ، ارزش‌ها و ایده‌ها، فراهم می‌آورد و ثمرات فراوانی را برای جامعه اسلامی به همراه خواهد داشت.
avapress.com/vdcammnea49n661.k5k4.html
تگ ها
پربازدیدترین
مطالب مرتبط
[۱۳ سرطان ۱۳۹۷] 
[۳ جدی ۱۳۹۴] 
[۴ میزان ۱۳۹۱] 
[۱۴ سنبله ۱۳۹۳] 
[۱۶ سنبله ۱۳۹۳] 
