شناسنامه عرفانی بلخ (قسمت اول)

 

مدتی این مثنوی تأخیر شد           مهلتی بایست تا خون شیر شد
سروران و دوستانی که مطالب صفحه ادبیات یا موضوعات فرهنگی هفته نامه انصاف را پیگیر بوده اند در جریان هستند که این قلم، پیش از این تعدادی از آثار ارزشمند زبان و ادب فارسی و گاهی کمی گسترده تر کتاب های مربوط به فرهنگ و تاریخ فارسی دری را به طور کوتاه در همین صفحه معرفی کرده است. کتاب های چون مثنوی معنوی مولانا، چهارمقاله نظامی عروضی، گلستان و بوستان شیخ مصلح الدین سعدی، سفرنامه ناصرخسرو بلخی، فیه ما فیه مولانا، مکاتیب فارسی امام محمد غزالی، تاریخ بیهقی و برخی آثار دیگر.
در یکی دو شماره از همان نوشته ها به اشاره گفتیم که سرزمین افغانستان به رغم برهنگی و فقر فرهنگی و دانشی امروز خود، در گذشته زاینده و پرورش دهندۀ یکی از بزرگترین فرهنگ های بشری بوده است. آثار بازمانده از همان دوران و از همان فرهنگ بالنده و انسانی هنوز در دنیای مدرن میدان داری می کند و مردمان تشنه به معنویت جهان از آن ها سیراب می شوند اما ما درحالی که سخت تشنه و نیازمند هستیم از این آثار غافل و بی نصیب مانده ایم. هدف از این نوشته ها، معرفی آثار فاخر گذشته، ایجاد پیوند و آشتی بین نسل جوان باسواد و این آثار مفید و مؤثر است. به همین دلیل این سلسله نوشته ها را با معرفی تعداد دیگری از آثار ادب و عرفان و فرهنگ فارسی دری پی می گیریم.
در این قسمت به معرفی کتاب معروفی می پردازیم به نام «مناقب العارفین» اثر ماندگار شمس الدین محمد افلاکی. این کتاب اولین یا دومین اثری است که درباره زندگی و اندیشه های مولانا جلال الدین محمد بلخی نگارش یافته است. بارونق گرفتن روز افزون شخصیت و اندیشه های مولانا در جهان به ویژه در سده های اخیر مخصوصا در غرب و امریکا، به همان نسبت منابع زندگی و اندیشه های مولانا نیز اهمیت پیدا کرده است. مناقب العارفین یکی از منابع اصیل و قدیمی و نزدیک به زمان درگذشت مولانا می باشد.
به گفتۀ استاد بدیع الزمان فروزانفر مولانا شناس برجسته: «این کتاب از قدیمی ترین منابع تاریخ زندگانی مولاناست و مؤلف آن خود مثنوی خوان تربت شریف مولانا در قونیه بوده و به خدمت سلطان ولد پسر ارشد و جانشین مولانا و عده ای از اصحاب و یاران مولانا رسیده و اکثرروایات او منتهی می شود به کسانی که سعادت ادراک مجلس مولانا را یافته اند.» ⁽¹⁾
اکنون که مولانا شناسی و مولانا پژوهی در جهان به یکی از رشته های پرطرفدار دانشگاهی تبدیل شده و پژوهشگران بسیاری در جهان، عمر خود را به تحقیق درباره مولانا و افکار و آثار او سپری می کنند و تنها در غرب و آن هم در دنیای مجازی انترنت بیش از سه هزار سایت به معرفی و ترویج زندگی و اندیشه ها و آثار مولانا مشغول می باشد⁽²⁾پژوهشگران، بیش از گذشته به منابع دست اول معتبر درباره مولانا نیازمندند.
کتاب بزرگ مثنوی معنوی اثر جاودان جلال الدين محمد بلخی در سال¬های اخير با چندين ترجمه بارها در اروپا و آمريکا به چاپ رسيده و در سال 1997 م پرفروش¬ترين کتاب سال آمريکا معرفی شده است. کتاب مثنوی تنها در يک سال بيش از يک ميليون نسخه در آمريکا به فروش رفته و جان¬های تشنه را سيراب کرده است.⁽³⁾ 
حالا جایگاه اثری چون مناقب العارفین به عنوان دقیق ترین و مستند ترین و نزدیک ترین منبع به سال های زندگی مولانا بیش از پیش آشکار می گردد و مولانا پژوهان قدر آن را می دانند و آن را بر صدر می نشانند.
ضعف اساسی که درباره این اثر ارزشمند قابل یادآوری است این است که مؤلف کار خود را نه به عنوان یک محقق از جایگاه تحقیق منصفانه و بی طرفانه که به عنوان یک مرید شیفته مولانا به رشته تحریر درآورده است. افلاکی درباره مولانا حسن ظن و عقیدت خاص داشته و کتاب خود را نیز با همین دیدگاه تألیف کرده است. به همین دلیل اغلب روایات و حکایات را با ذکر کرامات آمیخته و نیز در نقل سنین و تواریخ دقت کافی به کار نبرده است. با همۀ این کاستی ها و نقطه های ضعف، مناقب العارفین کاملترین و مشروح ترین کتابی است که در شرح احوال و زندگانی مولانا و پدر او سلطان العلما و یاران برگزیده وی صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی و شمس الدین تبریزی و برهان الدین محقق ترمذی و پسرمولانا سلطان ولد و چند تن از خاندان او تألیف شده است و مطالعۀ آن برای کسانی که می خواهند مولانا را بشناسند و از تربیت اصلی و سیره معنوی او آگاهی یابند ضروری شمرده می شود و اکثر روایات که در تذکره ها و زندگی نامه های مولانا و فرزندان او دیده می شود، از آن کتاب اقتباس شده است.⁽⁴⁾
این کتاب ارزشمند در ده فصل تدوین شده است: فصل اول در بیان مناقب حضرت سلطان العلما بهاء الحق والدین(بها ولد پدر مولانا) فصل دوم در بیان مناقب فخر آل یاسین، سیدبرهان الحق و الدین محقق ترمذی(استاد و مربی مولانا) فصل سوم در شرح مناقب حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی سرّالله الاعظم. فصل چهارم در بیان مناقب سلطان الفقرا شمس الحق والدین محمد تبریزی (شمس تبریزی مراد مولانا) فصل پنجم در بیان مناقب شیخ صلاح الدین زرکوب (مرید و مراد مولانا پس از شمس) فصل ششم در بیان مناقب شیخ حسام الدین چلبی معروف به ابن اخی ترک (مرید و مراد مولانا پس از زرکوب) فصل هفتم در بیان مناقب حضرت مولانا ابن مولانا بهاء الدین ولد (فرزند ارشد و جانشین مولانا) فصل هشتم در بیان مناقب شیخ چلبی امیرعارف (فرزند بهاء ولد) فصل نهم در بیان مناقب شیخ چلبی امیر عابد (فرزند دیگر بهاء ولد) فصل دهم در بیان نسل و فرزندان و اخلاف مولانا و فرزندان فرزندان او. ⁽⁵⁾
در اهمیت این کتاب همین بس که هیچ محقق مولانا پژوه، در پژوهش های خود تا کنون از این اثر ارزشمند بی نیاز نبوده است. کسانی مانند بدیع الزمان فروزانفر، عبدالحسین زرین کوب، جلال الدین همایی، جلال الدین آشتیانی، توفیق سبحانی، عبدالکریم سروش و محمد علی موحد که مولانا پژوهان به نام و صاحب نظر در ایران هستند و نیز پژوهشگران امریکایی و اروپایی مانند الین نیکلسون، هلموت ریتر، عبدالباقی گولپینارلی، آنماری شیمل، فرانگلین لوئیس، ویلیام چیتیک و دیگران همگی از کتاب مناقب العارفین افلاکی به عنوان مهمترین و مفصل ترین منبع مولانا پژوهی استفاده کرده اند. به طور کلی می توان گفت هر محققی که بخواهد درباره مولانا و زندگی و اندیشه و آثار او تحقیق کند، اولین اثری که به ناچار باید مراجعه و مورد استفاده قرار دهد مناقب العارفین افلاکی است.
کتاب مناقب العارفین از جنبه های ادبی و زبان شناسی و نیز شأن نزول برخی از غزلیات دیوان کبیر مولانا و برخی از ابیات مثنوی نیز اهمیت بسیار دارد. ما در بخش بعدی این نوشته ضمن شرح این موارد، نمونه هایی از نثر این کتاب را نیز برای شما بِه گزین خواهیم کرد. 

                                            نویسنده:سید اسحاق شجاعی

-------------------------------------------
1- بدیع الزنان فروزانفر، زندگانی مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی، تهران، انتشارات زوار، چاپ پنجم 1376، مقدمه، ص چ
2- دکتر علوی، روزنامه خراسان، دوشنبه 4/7/1384 .
3- مولوی؛ ديروز و امروز،شرق و غرب، فرانکلين لوئيس / 18 .
4- فروزانفر، زندگانی مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی، مقدمه، ص چ
5- شمس الدین محمد افلاکی، مقدمه کتاب مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی از ترکیه، تهران، دنیای کتاب، چاپ چهارم1385 ، ص5-6