کاهش چشم‌گیر آب آمودریا و سیردریا

خبرگزاری صدای افغان (آوا)-سرویس بین‌الملل: بر اساس این گزارش خبرگزاری ازبکستانی اوراسیانت، رییس جمهور ازبکستان فرمان اضطراری را در مورد صرفه‌جویی آب صادر کرده است که از سوم ماه جاری (اپریل) اجرایی شد و در آن پیش‌بینی شده است که آب دریای آمو ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش خواهد یافت و حجم سیردریا نیز ۱۰ تا ۱۵ درصد کم خواهد شد. این دو دریا در گذشته منبع اصلی دریای آرال بود که از دهه ۱۹۶۰ به این‌ سو به‌ تدریج ناپدید شده و اکنون تنها ۱۰ درصد حجم شصت سال قبل از آن باقی مانده است.
 
به گفته کارشناسان، این وضعیت نتیجه مدیریت ضعیف آب، روش‌های قدیمی آبیاری و افزایش سریع مصرف ناشی از رشد جمعیت است. کانال قوش‌تپه در افغانستان، علت تازه‌ای بر علل کاهش جریان آب به خاک ازبکستان شده است. طرح کانال قوش‌تپه سال‌ها قبل در زمان داوودخان ریخته شده بود و حکومت جمهوری قبل از حاکمیت امارت اسلامی نیز در پی تطبیق آن بود، اما ناامنی مانع اجرای آن گردیده بود. اکنون امارت اسلامی برای تکمیل آن کانال ۲۸۵ کیلومتری به‌شدت کار می‌کنند. قرار است ۵۵۰ هزار هکتار زمین، با تکمیل این کانال از آب دریای آمو، آبیاری شود. حال، دولت ازبکستان قصد دارد برای کنترل عواقب کاهش آب، تدابیری روی دست گیرد.
 
طبق معلومات داده‌شده از سوی دفتر رییس جمهور شوکت میر‌ضیایف، در حال حاضر ۲۵ درصد از مزارع در ازبکستان از فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب استفاده می‌کنند. در فرمان میرضیایف آمده است که در سال ۲۰۲۲ حدود سه میلیارد متر مکعب آب از طریق تدابیر فنی صرفه‌جویی شده است. پیش‌بینی می‌شود که کانال قوش‌تپه هر سال حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب آب از آمو‌دریا برداشت کند و مقام‌های ازبکستانی قصد دارند برای مدیریت اثرات کاهش آب بر زراعت و آبیاری آن کشور تدابیری را اجرا کنند.
 
در آینده احتمالاً کشورهای منطقه مجبور خواهند شد تا مقدار آبی را که از دریاهای مشترک آمو و سیردریا بر‌می‌دارند، کاهش دهند. بر‌اساس توافقی که در جنوری امسال تحت نظارت کمیسیون هماهنگی آب بین‌المللی آسیای مرکزی منعقد شد، پنج کشور عضو موافقت کردند که تا اول ماه اکتوبر سال جاری، ۵۵٫۴ میلیارد متر مکعب آب از آمودریا و ۴٫۲ میلیارد متر مکعب آب از سیردریا برداشت کنند. تاجیکستان، کشوری با یک چهارم جمعیت افغانستان، به تنهایی حق برداشت ۹٫۸ میلیارد متر مکعب آب از دریای آمو را دارد. سهمیه ازبکستان ۲۳٫۶ میلیارد متر مکعب از آمودریا و ۳٫۳ میلیارد متر مکعب از سیر‌دریا است.
 
در فرمان میرضیایف، برای دهقانان مساعدت و قرضه‌های ترجیحی در نظر گرفته شده است تا در تامین هزینه نصب تجهیزات صرفه‌جویی در مصرف آب، مانند فناوری آبیاری قطره‌ای، استفاده کنند. در کنار مساعدت و برنامه‌های تشویقی، برخی تدابیر بازدارنده و تنبیهی نیز در نظر گرفته شده است.
 
در یک طرح آزمایشی در ناحیه کاسبی، منطقه قشقه‌دریای جنوبی، قرار است تجهیزات مورد استفاده برای انتقال آب از دریاها دیجیتالی شود. یک سیستم اطلاعات دیجیتال به نام «سوحسابی» میزان آب اختصاص داده شده را به‌طور دقیق محاسبه می‌کند. این سیستم از جنوری ۲۰۲۵ در کل ازبکستان معرفی خواهد شد. این‌گونه، مصرف‌کننده‌گان آب در برابر هر متر مکعب آب، پول خواهند پرداخت. علاوه بر این، پیشنهادهایی برای تعیین مجازات برای هدر دادن آب و استفاده غیرقانونی از تجهیزات آبی تحت بررسی است.
 
در حالی که مدیریت منابع آب در کنترل نسبی دولت‌ها و سازمان‌های چندجانبه منطقه است، اما چالش‌های دیگری خارج از کنترل این دولت‌ها و نهادها نیز بر سر راه‌اند. تغییرات آب‌وهوایی در صدر همه چالش‌ها قرار دارد. بانک جهانی هشدار داده است که اگر سرمایه‌گذاری کافی برای جلوگیری از اثرات ناگوار تغییرات آب‌وهوایی صورت نگیرد، این کشورها با مشکلات جدی روبه‌رو خواهند شد. بر‌اساس تخمین بانک جهانی، خسارات اقتصادی ناشی از خشک‌سالی و سیل در آسیای مرکزی، اگر تدابیری سنجیده نشود، تا ۱٫۳ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال پیش‌بینی می‌شود و انتظار می‌رود بازدهی محصولات تا سال ۲۰۵۰ تا ۳۰ درصد کاهش یابد و حدود ۵٫۱ میلیون تن در نتیجه تغییرات آب‌وهوا از خانه و مزارع خود بی‌جا خواهند شد.