سيد حسين واعظ زاده پارسا: فدراليزم د خپل دوه مخي طبيعت له امله د نورو معاصرو پديدو په څېر يوه دوه مخي او توره دسیسه ده، که په سمه توګه ونه کارول شي، ښايي د درد لامل شي. مګر دا د درد لامل کیږي. دا د خپل غوښتنلیک په شرایطو او شرایطو پورې اړه لري.

بشري ټولنه له خانې او التوفيي پاچاهانو څخه پیل شوې او د لیبرال ډیموکراسۍ نظام ته یې پرمختګ کړی دی. په عین وخت کې، د سیاسي سیسټمونو بیلابیل ډولونه تجربه شوي. د پالیسۍ په بازار کې تر اوسه پورې هیڅ ملکیت د عمومي او دایمي نسخې په توګه نه دی وړاندې شوی، کله ناکله که ادعا وشي، د ادعا په څیر پاتې کیږي؛ لکه د مکیاویلی او هنټینګټن ادعاوې چې د لیبرال ډیموکراسۍ سیسټم د دایمي برتری په اړه د حکومت ډولونو د بحث څپرکی دی. کوم ډول حکومت مناسب او ګټور دی د سیاسي نظام په ماهیت، د اقتصادي ودې په کچه، د خلکو د پوهې کچې، د یو ملت د اجتماعي سیاسي عقل او داسې نورو پورې اړه لري.
 
یو له هغو سیسټمونو څخه چې تجربه شوي او ښې پایلې یې تولید کړي، حتی په پرمختللو یا مخ پر ودې هیوادونو کې، فدراليزم دی.
 
فدرالیزم په خپل طبیعت کې د نه منلو وړ ګټې لري او د حکومت د نورو ډولونو په څیر، دا د بشري سیاسي تاریخ له ناڅرګندتیا او خنډونو څخه رامینځته شوی او د تجربې په پایله کې زیږیدلی.
 
سیاسي سیسټمونه د لومړۍ نړۍ یوه لویه کټګوري او پرمختللي سیاسي واحدونه دي، په ورته وخت کې، دا د یو ښه طبیعت او په طبیعي توګه ښه سیسټم نه ګڼل کیږی، دا نیمګړتیاوې لري چې خورا د پام وړ دي.
 
فدرالیزم ښه دی
فدرالیزم په خپل طبیعت کې نه ښه دی او نه بد، دا ګټې او زیانونه لري، د ګټو کلیدي د مرکزي حکومت او دولتي حکومتونو ترمنځ د واک ویش دی. د حکومت د دايمي او فاسدو سرچينو څخه يوه هم د واک ډېر تمرکز دی، ځکه واک فاسد دی. د قرانکریم د الفاظو له مخې: "په حقیقت کې، انسان بغاوت پیل کوي ځکه چې هغه خپل ځان بې ضرورته ویني". څومره چې بې واکه ځواک وي، هغومره فاسد کېږي. دې او نورو ګټو ته په پام سره، فدرالي سیسټم د دفاع وړ دی، په ځانګړې توګه په سیاسي واحدونو کې چې لوړ کلتوري، توکمیز تنوع او داسې نور؛ د هند او امریکا په څېر یې مثبتې پایلې ورکړې دي.
 
فدراليزم د خپل دوه مخي طبيعت له امله د نورو معاصرو پديدو په څېر يوه دوه مخيزه توره ده، که په سمه توګه ونه کارول شي، د درد درملنه کوي، خو دردونه رامنځته کوي. دا د خپل غوښتنلیک په شرایطو او شرایطو پورې اړه لري. موږ دا ډول پديده لرو، چې ښکاره بېلګه يې انټرنېټ دی، انټرنېټ ښايي د شرقي خلکو په منځ کې يوه مانا ولري او د لويديځوالو په نظر کې بله معنا ولري، او دا توپير د ټولنيز شاليد له امله دی نه د طبيعت له امله.
 
په بل عبارت، فدرالي نظام ښه دی او که نه، د یو ملت او یوې خاورې په وخت، ټولنیز جوړښت او فکري تمثیل پورې اړه لري، هغه څوک چې وايي فدرالیزم ښه دی او یا هغه څوک چې په افغانستان کې د فدرالي نظام پلوي دي. یوازې په نظر کې ونیسئ او د یوې کټګورۍ حیثیت هم د کتابونو او مقالو په زړه کې لوستل کیږي، نو دوی خورا ښکلي، زړه راښکونکي او اغیزمن ښکاري. کله چې موږ دا د یوې ټولنیزې-سیاسي پدیدې په څیر تصور کوو چې موږ یې هره ورځ ورسره معامله کوو، هغه هم د افغانستان په څیر یوه ټولنه کې، د ملاتړ کونکو نظر به بدل شي. د کیسې په پای کې، فدراليزم په طبیعي توګه بد نه دی، او نه دا په طبیعي توګه ښه دی.
 
فدرالیزم بد دی
تجربې ښودلې ده چې نوې پديدې مخکې له دې چې په ټولنه کې وړاندې شي، که په ټولنه کې رامنځته شي، متناسب او فرهنګي نه وي، نه يوازې دا چې مطلوبه پايله نه ترلاسه کوي، بلکې کله ناکله برعکس پايله هم ورکوي، د بېلګې په توګه يې هغه پديده په ګوته کړې ده. د پام وړ او د پام وړ شیان لکه ښاري کول، ټولنیزې شبکې، د ټیکنالوژۍ برخې چې د خلکو له ژوند سره مستقیم تړاو لري، او داسې نور. په يادو شويو مواردو کې مخکې له دې چې په ټولنه کې محصول وړاندې شي، بايد د هغې د کارولو فرهنګ ترويج او تبليغ شي، که نه نو دا به د ټولنې له مزاج سره سم نه وي، لکه خواړه چې هضم ستونزمن وي.
 
فدراليزم د دې کټګورۍ څخه دی، د مناسب پلاتفورم په نشتوالي کې، دا نه یوازې د حل لاره نه ده، بلکې دا د یو وژونکي زهر په توګه کار کوي. څرنګه چې زموږ د بحث موضوع "په افغانستان کې فدرالي نظام" دی، نو مناسبه ده چې په لږې مرستې سره پرېکړه وکړو.
 
 یو هیواد چې داسې جوړښت ولري، داسې اقتصادي وضعیت ولري، د یو ځانګړي او عجیب فکري تمثیل سره، بیا هم سمدلاسه دا ادعا کولی شي چې فدرالي سیسټم د دې هیواد د سیاسي ستونزو ځواب دی؟
 
په دې وروستیو کلونو کې د ډېرو ترخو تجربو له جملې څخه یوه یې د "د قدرت د ټاپوګانو" ترخه تجربه وه. که ضایع شوي فرصتونه په سلو برخو وویشو، نو ۹۰ یې د ولایتونو د سیمه ییزو زورواکو د خنډ له امله وو، څوک په شمال کې، څوک په جنوب کې او څوک په ختیځ او لویدیځ کې هغه څوک وو چې خپله یې نه وه ټاکلې. د پرمختیایي پروژو برخه یې د پروژې پلي کولو ته اجازه ورنکړه.
 
البته د اشخاصو بحث هم کم اهمیت لري، اصلي ستونزه د افغانستان د ټولنیز جوړښت د حاکمیت عامه روحیه ده، که د توتاپ قضیه د روښانتیا غورځنګ له هیلو سره سم پرمخ تللې وای، نو هیڅ زیان به یې نه وای اړولی. مخالفین خو بل لوري ته به یې منفي پونټ اخیستی و او همدا لامل و چې د روښنايي غورځنګ کلمه په کرسۍ کېناستله. او موږ په عمل کې په سلګونو داسې قضیې تجربه کړې.
 
دا ټول په داسې حال کې چې موږ یو مرکزي حکومت درلود چې نسبي واک لري، راځئ چې فرض کړو چې دا یو فدرالي حکومت دی، آیا په هیڅ وخت کې به جنوب او شمال د داسې ګټو په سر ټکر ونه کړي؟
 
فدرالیزم هغه وخت ښه دی چې موږ د ملت جوړیدو لپاره لږ تر لږه پنځوس سلنه شرایط ولرو، موږ بیا هم ټوټه ټوټه یو او یو له بل سره تړلي نه یو، موږ جلا ملتونه یو، مختلفې غوښتنې، شعارونه او خبرې چې متضاد او متضاد وي، جلا جلا. له یو بل څخه او څنګ په څنګ، موږ هم یو په داسې حالت کې، زموږ د درد درمل یو مرکزي، ځواکمن حکومت دی چې د ټولنیز عدالت پر بنسټ، د ملي چلند سره.
 
فدرالي نظام په اوسني حالت کې دا د افغانستان لپاره یو وژونکی زهر دی او دا هیواد د تباهۍ خواته وړي. هغه کسان چې دا وړاندیز کوي او تعقیبوي یې، یا د افغانستان له اوسني وضعیت سم درک نه لري، یا یې کار یوه پروژه ده او یا د افغانستان خیر نه غواړي.