مهدی علیزاده بامیانی/ ماه مبارک رمضان ماه مهربانی و مهمانی خداوند متعال است. بندگان شایسته و بایسته‌ی ایزد منان در این ماه بزرگ به خودسازی پرداخته و با روزه گرفتن و تلاوت آیات کریمه الهی به بندگی بیشتر و قرب الهی می‌شتابند و از این ضیافت الهی کمال استفاده را می‌برند. همانطور که پیامبر بزرگوار اسلام می‌فرمایند ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان ماه بندگان خدا می‌باشد.(1)
خداوند متعال سالی یکبار امتیاز ویژه‌ای به بندگانش عنایت می‌‌کند و در میان تمامی ماه‌های قمری این 3 ماه یعنی -رجب شعبان و رمضان- بر حسب روایات می‌درخشند و از عظمت خاصی برخوردارند و از میان این 3 ماه بزرگ یادشده نیز ماه رمضان بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر عظیم‌الشان اسلام در فرازی از خطبه شعبانیه می‌فرماید: شب و روز و ساعت‌های این ماه از بهترین شب و روزها و ساعات الهی است.(2) و همچنین از میان شب و روزهای این ماه بزرگ، عظمت خاصی برای شب‌های قدر یاد شده است و بر اساس صحبت‌های علمای علم اخلاق که برگرفته از روایات متبرکه است فرموده‌اند: ماه رمضان بویژه لیالی متبرک قدر، فرصتی بس عظیم برای توبه و استغفار است. در قرآن کریم بیش از 550 آیه در مورد پذیرش توبه و رحمت الهی و بزرگترین گناه یعنی یاس و ناامیدی آمده است.
مهم‌ترین شاخصه در لیالی متبرک و باعظمت قدر، به گناهان اعتراف نمودن و از خداوند طلب آمرزش و مغفرت طلب نمودن است و بنابر روایت معتبر از امیرالمومنین علی (ع) نقل شده است که فرمودند: ابلیس با اینکه بیش از 70 هزار سال عبادت خداوند متعال را انجام داده بود، اما به علت چند خصایص بدبخت شد که مهم‌ترین آن اینکه تصمیم بر توبه نگرفت و بر گناهان خویش اعتراف نکرد.
شب قدر همان شبی است که در تمام سال، شبی به خوبی و فضیلت آن نمی‌رسد و عمل در آن بهتر است از هزار ماه و در آن شب تقدیر امور سال رقم می‌خورد که امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: مقدرات انسان در شب 19 تعیین، در شب 21 تحکیم و در شب 23 امضاء می‌شود.(3)
معنای قدر چیست؟
قدر در لغت به معنای اندازه و اندازه‌گیری است.(4) اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن. به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز «قدر» نام دارد.
بنابر دیدگاه حکمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه‌ای خاص دارد و هیچ چیزی بی‌حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و بر اساس نظم تنظیم‌‌شده، گذشته، حال و آینده‌ی آن با هم ارتباط دارد.
علامه شهید استاد مطهری (ره) در تعریف قدر می‌گوید که قدر به معنای اندازه و تعیین است. حوادث جهان از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده است مقدور به تقدیر الهی است.(5) پس در یک کلام، «قدر» به معنای ویژگی‌های طبیعی و جسمانی چیزهاست که شامل شکل حدود، طول، عرض و موقعیت‌های مکانی و زمانی آنها می‌گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را در بر می‌گیرد. این معنا از روایات استفاده می‌شود. چنانکه در روایتی از امام رضا (ع) پرسیده شد معنای قدر چیست؟ امام (ع) فرمود: «تقدیر الشی‌ء، طوله و عرضه... اندازه‌گیری هر چیز اعم از طول و عرض آن است.(6) در روایت دیگر، این امام بزرگوار در معنای قدر فرمود: اندازه‌ی هر چیز اعم از طول و عرض و بقای آن است.
البته در بعضی از آیات قرآن، قدر به معنی منزلت، شرافت، عظمت و بزرگی خداوند هم آمده است. مانند آیه ما قدروا الله حق قدره، آنان بزرگی عظمت خدا را آن‌گونه که باید بشناسند نشناختند، همانطور که لیلةالقدر هم در کلام و نوشته بعضی از علما به لیلةالعظمت معنا شده است. بنابر این، شب قدر یعنی شب با شرافت، شب بزرگ و باعظمت، عظمت بدان جهت که قرآن در آن نازل شده است و فضیلت عبادت آن برابر با هزار ماه عبادت در دیگر ایام سال است.
پس در حقیقت شب قدر، شب تقدیر امور است، در یک حدیثی از امام باقر (ع) در مورد آیه انا انزلناه فی لیلة مبارکة، سوال می‌پرسند حضرت در پاسخ می‌فرمایند: در شب قدر، هر چیز از خیر و شر و طاعت و معصیت یا ولادت مولودی یا مرگ کسی یا روزی که در آن سال تا شب قدر سال آینده مقدر می‌شود، آنچه در آن شب مقدر شود و قضا و حکم خداوند بر آن تعلق گیرد، حتمی است ولی مشیت و خواست الهی در آن محفوظ و دخالت نام دارد.(7)
در روایتى مى‌خوانیم که حضرت امام صادق علیه‌السلام فرمود: از کتاب خدا استفاده مى‌شود که شماره ماه‌هاى سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماه‌ها، رمضان است و قلب ماه رمضان، لیلةالقدر است.(8)
عظمت شب قدر:
در فضلیت شب قدر از حضرت امام زین‌العابدین علیه‌السلام روایت شده که خداوند به رسولش فرمودند: آیا مى‌دانى براى چه شب قدر از هزار ماه برتر است؟ اظهار داشت: خیر، خداوند فرمود: براى اینکه در این شب، فرشتگان و روح به اذن بارى تعالى هر امرى را فرود مى‌آورند.(9)
همچنین روایات در خصوص شب‌های قدر و فضائل آن بسیار زیاد است، اما همین قدر توجه داشته باشیم که این ایام و لیالی نورانی را قدر بدانیم و از برکات آن استفاده کنیم، چون هیچ شبی به خوبی و فضیلت شب قدر نمی‌رسد. این شب، شب نزول قرآن، شب فرود آمدن ملائکه و روح نیز نام گرفته است. عبادت در شب قدر برتر از عبادت هزار ماه است. در این شب، مقدرات یک سال انسان‌ها و روزی‌ها، عمرها و امور دیگر مشخص می‌شود. ملائکه در این شب بر زمین فرود می‌آیند، نزد حضرت امام زمان مهدی موعود (عج) می‌روند و آنچه را برای بندگان مقدر شده بر ایشان عرضه می‌دارند. شب‌زنده‌داری و تلاوت قرآن و مناجات و عبادت در این شب، بسیار توصیه و تأکید شده است.
شب قدر کدام شب است؟
در یکی از این سه شب ماه مبارک رمضان، شب نوزدهم، بیست و یکم، و بیست و سوم شب قدر است. حسان ابن ابی علی گفت که از حضرت امام صادق درباره شب قدر سوال کردم، امام فرمودند شب قدر را در بین شب‌های نوردهم بیست و یکم و بیست و سوم طلب کن.(10) یقینا امام معصوم می‌داند شب قدر کدام است اما به جهت عظمت شب‌های ماه مبارک رمضان و شب قدر می‌خواهند مردم بیشتر از فضای معنوی و اعمال خیر در این شب‌ها استفاده کنند که در این زمینه از حضرت امام علی (ع) روایت است که فرمود: اگر آن شب را برای شما آشکار و تعیین می‌کرد، فقط به دنبال اعمال و فضائل آن شب می‌رفتید و شب‌های دیگر را فراموش می‌کردید.(11)
اعمال شب‌های قدر:
1-مستحب است به نیت شب قدر به قصد تقرب به درگاه الهی غسل کرد و با بدنی خوش‌بو و طاهر به سوی نیایش و راز و نیاز با خدا رفت.
2- دو رکعت نماز با یک سلام از اعمال مشترک شب‌های قدر است که مانند نماز صبح خوانده می‌شود با این تفاوت که در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از سلام هفتاد مرتبه استغفرالله و اتوب الیه بگوید.
3- انجام مراسم قرآن به سر گرفتن که خیلی سفارش شده است.
4- تلاوت قرآن کریم، قرائت سوره‌هایی مانند سوره روم، عنکبوت، یس و دخان بیشتر تاکید و سفارش شده است.
5- توبه و استغفار از گناهان گذشته و تصمیم بر ترک گناه در آینده.
6- زیارت حضرت ابا عبدالله الحسین علیه‌السلام است که سفارش زیاد شده اگر چه از راه دور.
7- خواندن نمازهایی که در خصوص این شب وارده شده است. ولی افرادی که نماز قضا در ذمه دارند تاکید شده که نمازهای قضای واجب را به جای آوردند.(12) و اعمال دیگری که در این فرصت گنجایش بیان آن نیست و در کتاب مفاتیح الجنان ذکر گردیده است.
منابع:
1-وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 2، ص 628،
2- خطبه معروف شعبانیه(پیامبر اسلام)
3- وسائل الشیعه، ج7 ص 259
4- قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج 5، ص 246 و 247
5- انسان و سرنوشت، شهید مطهری، ص252
6- المحاسن البرقی، ج 1، ص 244
7- شیخ صدوق ثواب الاعمال ص 67
8- بحارالانوار، ج 58، ص 376 ؛ امالی شیخ صدوق، مجلس، 15، ح 4
9- اصول الکافى ج 1،249، ح5
10- کافی ج ۲ ص 169
11- اصول کافی
12- مفاتیح الجنان حاج شیخ عباس قمی ره (بحث مستحبات شب های قدر)
خداوند متعال سالی یکبار امتیاز ویژه‌ای به بندگانش عنایت می‌‌کند و در میان تمامی ماه‌های قمری این 3 ماه یعنی -رجب شعبان و رمضان- بر حسب روایات می‌درخشند و از عظمت خاصی برخوردارند و از میان این 3 ماه بزرگ یادشده نیز ماه رمضان بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است. پیامبر عظیم‌الشان اسلام در فرازی از خطبه شعبانیه می‌فرماید: شب و روز و ساعت‌های این ماه از بهترین شب و روزها و ساعات الهی است.(2) و همچنین از میان شب و روزهای این ماه بزرگ، عظمت خاصی برای شب‌های قدر یاد شده است و بر اساس صحبت‌های علمای علم اخلاق که برگرفته از روایات متبرکه است فرموده‌اند: ماه رمضان بویژه لیالی متبرک قدر، فرصتی بس عظیم برای توبه و استغفار است. در قرآن کریم بیش از 550 آیه در مورد پذیرش توبه و رحمت الهی و بزرگترین گناه یعنی یاس و ناامیدی آمده است.
مهم‌ترین شاخصه در لیالی متبرک و باعظمت قدر، به گناهان اعتراف نمودن و از خداوند طلب آمرزش و مغفرت طلب نمودن است و بنابر روایت معتبر از امیرالمومنین علی (ع) نقل شده است که فرمودند: ابلیس با اینکه بیش از 70 هزار سال عبادت خداوند متعال را انجام داده بود، اما به علت چند خصایص بدبخت شد که مهم‌ترین آن اینکه تصمیم بر توبه نگرفت و بر گناهان خویش اعتراف نکرد.
شب قدر همان شبی است که در تمام سال، شبی به خوبی و فضیلت آن نمی‌رسد و عمل در آن بهتر است از هزار ماه و در آن شب تقدیر امور سال رقم می‌خورد که امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: مقدرات انسان در شب 19 تعیین، در شب 21 تحکیم و در شب 23 امضاء می‌شود.(3)
معنای قدر چیست؟
قدر در لغت به معنای اندازه و اندازه‌گیری است.(4) اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن. به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز «قدر» نام دارد.
بنابر دیدگاه حکمت الهی، در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه‌ای خاص دارد و هیچ چیزی بی‌حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و بر اساس نظم تنظیم‌‌شده، گذشته، حال و آینده‌ی آن با هم ارتباط دارد.
علامه شهید استاد مطهری (ره) در تعریف قدر می‌گوید که قدر به معنای اندازه و تعیین است. حوادث جهان از آن جهت که حدود و اندازه و موقعیت مکانی و زمانی آنها تعیین شده است مقدور به تقدیر الهی است.(5) پس در یک کلام، «قدر» به معنای ویژگی‌های طبیعی و جسمانی چیزهاست که شامل شکل حدود، طول، عرض و موقعیت‌های مکانی و زمانی آنها می‌گردد و تمام موجودات مادی و طبیعی را در بر می‌گیرد. این معنا از روایات استفاده می‌شود. چنانکه در روایتی از امام رضا (ع) پرسیده شد معنای قدر چیست؟ امام (ع) فرمود: «تقدیر الشی‌ء، طوله و عرضه... اندازه‌گیری هر چیز اعم از طول و عرض آن است.(6) در روایت دیگر، این امام بزرگوار در معنای قدر فرمود: اندازه‌ی هر چیز اعم از طول و عرض و بقای آن است.
البته در بعضی از آیات قرآن، قدر به معنی منزلت، شرافت، عظمت و بزرگی خداوند هم آمده است. مانند آیه ما قدروا الله حق قدره، آنان بزرگی عظمت خدا را آن‌گونه که باید بشناسند نشناختند، همانطور که لیلةالقدر هم در کلام و نوشته بعضی از علما به لیلةالعظمت معنا شده است. بنابر این، شب قدر یعنی شب با شرافت، شب بزرگ و باعظمت، عظمت بدان جهت که قرآن در آن نازل شده است و فضیلت عبادت آن برابر با هزار ماه عبادت در دیگر ایام سال است.
پس در حقیقت شب قدر، شب تقدیر امور است، در یک حدیثی از امام باقر (ع) در مورد آیه انا انزلناه فی لیلة مبارکة، سوال می‌پرسند حضرت در پاسخ می‌فرمایند: در شب قدر، هر چیز از خیر و شر و طاعت و معصیت یا ولادت مولودی یا مرگ کسی یا روزی که در آن سال تا شب قدر سال آینده مقدر می‌شود، آنچه در آن شب مقدر شود و قضا و حکم خداوند بر آن تعلق گیرد، حتمی است ولی مشیت و خواست الهی در آن محفوظ و دخالت نام دارد.(7)
در روایتى مى‌خوانیم که حضرت امام صادق علیه‌السلام فرمود: از کتاب خدا استفاده مى‌شود که شماره ماه‌هاى سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماه‌ها، رمضان است و قلب ماه رمضان، لیلةالقدر است.(8)
عظمت شب قدر:
در فضلیت شب قدر از حضرت امام زین‌العابدین علیه‌السلام روایت شده که خداوند به رسولش فرمودند: آیا مى‌دانى براى چه شب قدر از هزار ماه برتر است؟ اظهار داشت: خیر، خداوند فرمود: براى اینکه در این شب، فرشتگان و روح به اذن بارى تعالى هر امرى را فرود مى‌آورند.(9)
همچنین روایات در خصوص شب‌های قدر و فضائل آن بسیار زیاد است، اما همین قدر توجه داشته باشیم که این ایام و لیالی نورانی را قدر بدانیم و از برکات آن استفاده کنیم، چون هیچ شبی به خوبی و فضیلت شب قدر نمی‌رسد. این شب، شب نزول قرآن، شب فرود آمدن ملائکه و روح نیز نام گرفته است. عبادت در شب قدر برتر از عبادت هزار ماه است. در این شب، مقدرات یک سال انسان‌ها و روزی‌ها، عمرها و امور دیگر مشخص می‌شود. ملائکه در این شب بر زمین فرود می‌آیند، نزد حضرت امام زمان مهدی موعود (عج) می‌روند و آنچه را برای بندگان مقدر شده بر ایشان عرضه می‌دارند. شب‌زنده‌داری و تلاوت قرآن و مناجات و عبادت در این شب، بسیار توصیه و تأکید شده است.
شب قدر کدام شب است؟
در یکی از این سه شب ماه مبارک رمضان، شب نوزدهم، بیست و یکم، و بیست و سوم شب قدر است. حسان ابن ابی علی گفت که از حضرت امام صادق درباره شب قدر سوال کردم، امام فرمودند شب قدر را در بین شب‌های نوردهم بیست و یکم و بیست و سوم طلب کن.(10) یقینا امام معصوم می‌داند شب قدر کدام است اما به جهت عظمت شب‌های ماه مبارک رمضان و شب قدر می‌خواهند مردم بیشتر از فضای معنوی و اعمال خیر در این شب‌ها استفاده کنند که در این زمینه از حضرت امام علی (ع) روایت است که فرمود: اگر آن شب را برای شما آشکار و تعیین می‌کرد، فقط به دنبال اعمال و فضائل آن شب می‌رفتید و شب‌های دیگر را فراموش می‌کردید.(11)
اعمال شب‌های قدر:
1-مستحب است به نیت شب قدر به قصد تقرب به درگاه الهی غسل کرد و با بدنی خوش‌بو و طاهر به سوی نیایش و راز و نیاز با خدا رفت.
2- دو رکعت نماز با یک سلام از اعمال مشترک شب‌های قدر است که مانند نماز صبح خوانده می‌شود با این تفاوت که در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از سلام هفتاد مرتبه استغفرالله و اتوب الیه بگوید.
3- انجام مراسم قرآن به سر گرفتن که خیلی سفارش شده است.
4- تلاوت قرآن کریم، قرائت سوره‌هایی مانند سوره روم، عنکبوت، یس و دخان بیشتر تاکید و سفارش شده است.
5- توبه و استغفار از گناهان گذشته و تصمیم بر ترک گناه در آینده.
6- زیارت حضرت ابا عبدالله الحسین علیه‌السلام است که سفارش زیاد شده اگر چه از راه دور.
7- خواندن نمازهایی که در خصوص این شب وارده شده است. ولی افرادی که نماز قضا در ذمه دارند تاکید شده که نمازهای قضای واجب را به جای آوردند.(12) و اعمال دیگری که در این فرصت گنجایش بیان آن نیست و در کتاب مفاتیح الجنان ذکر گردیده است.
منابع:
1-وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 2، ص 628،
2- خطبه معروف شعبانیه(پیامبر اسلام)
3- وسائل الشیعه، ج7 ص 259
4- قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج 5، ص 246 و 247
5- انسان و سرنوشت، شهید مطهری، ص252
6- المحاسن البرقی، ج 1، ص 244
7- شیخ صدوق ثواب الاعمال ص 67
8- بحارالانوار، ج 58، ص 376 ؛ امالی شیخ صدوق، مجلس، 15، ح 4
9- اصول الکافى ج 1،249، ح5
10- کافی ج ۲ ص 169
11- اصول کافی
12- مفاتیح الجنان حاج شیخ عباس قمی ره (بحث مستحبات شب های قدر)
